Yazar :  Deniz GÜNALTAY Part-147 Temel Eğitmeni denizgunaltay@uted.org

Uçaklarda acil tahliye, yolcu ve mürettebatın güvenliği için kritik bir süreçtir. 44’ten fazla koltuklu uçaklarda 90 saniyede tahliye zorunludur. Pilot ve kabin ekibi, yolcuları brifing ve talimatlarla hazırlar; bagaj almak yasaktır. Çarpma pozisyonu uygulanır, çıkış kapıları açılır ve kaydıraklar şişer. Kaydıraklar kara tahliyesi ve su inişi için kullanılır. Acil durum aydınlatması ve yangına dayanıklı malzemeler güvenliği artırır. Tüm ekipmanlar test edilerek hızlı ve güvenli tahliye sağlanır.

Uçaklarda acil durum tahliyesi, can güvenliğini sağlamak amacıyla belirli kurallar ve prosedürler çerçevesinde uygulanan kritik bir süreçtir. Sivil havacılık kurallarının en temel taşlarından biri, 44’ten fazla koltuğa sahip yolcu uçaklarında, acil bir durumda tüm yolcuların uçaktan en fazla 90 saniye (1,5 dakika) içinde tahliye edilmesi gerekliliğidir. Yeni uçak modelleri tasarlanırken ve sertifikalandırılırken bu süreye uygunluk denemeleri yapılır.

 Temel Prosedürler ve Sorumluluklar

 Acil durumun türünü (yangın, hidrolik/iniş takımı problemi, motor arızası, kanunsuz girişim vb.) pilot değerlendirir ve acil iniş/tahliye kararını ilgili birimlere bildirir. Kabin görevlileri, uçuş öncesi verilen güvenlik brifinglerini tekrarlar, yolcuları tahliyeye hazırlar, tahliye anında yönlendirmeyi yapar ve çıkış kapılarını/kaydırakları açar. Yolcuların güvenlik talimatlarına kesinlikle uyması ve panik yapmaması esastır.

 Tahliye anında en büyük sorunlardan biri, yolcuların kabindeki kişisel eşyalarını ve bagajlarını yanlarına almaya çalışmasıdır. Türkiye Cumhuriyeti Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü talimatlarına göre: “Tahliye işlemleri sürecinde, yolcuların kabin bagajlarını baş üstü dolaplardan almaya çalışan veya aldığı bagajını yanında taşıma isteğiyle hareket eden yolcuların, tahliye sürecini yavaşlatıcı ve tıkayıcı etkileri nedeniyle bu davranıştan kaçınmaları hayati önem taşır. Acil bir durumda bagajınızı almayı denemeyin; hemen en yakın çıkışa yönelin.”

Tahliye Ekipmanları

Acil Çıkış Kapıları: Uçağın büyüklüğüne göre belirlenmiş, tahliye için kullanılan özel kapılardır.

 Tahliye Kaydırakları (Slide): Çoğu ticari uçakta, acil çıkış kapılarının altında bulunan ve açıldığında şişerek yolcuların hızla yere inmesini sağlayan şişme kaydıraklardır.

Can Yelekleri: Suya acil iniş durumlarında (ditching) kullanılmak üzere koltukların altında veya yakınında bulunur.

 Tahliye, genellikle uçak tamamen durduktan sonra, kabin ekibinin “TAHLİYE! TAHLİYE” (veya benzeri bir ifade) komutuyla başlar ve tahliye sonuna kadar kabin ekibinin talimatları takip edilmesi gerekir.

 Tahliye Prosedürleri

 Tahliye Öncesi Hazırlık (Kritik Dakikalar)

 Acil iniş veya tahliye kararı alındığında, kabin ekibinin “kritik 8 dakika” olarak adlandırılan bir süreçte gerçekleştirdiği hazırlıklar şunlardır:

 Uyarı ve Brifing: Pilot, acil durum türünü ve tahliye gerekip gerekmediğini kabin ekibine bildirir.

 Yolcu Bilgilendirmesi: Kabin amiri veya görevlileri, anons ile yolcuları “Çarpma Pozisyonuna” (Brace Position) hazırlamalı ve tahliye için kesin talimatları (bagaj bırakma, emniyet kemeri, ayakkabı çıkarma vb.) hatırlatır.

Kabin Ekibi Hazırlığı: Ekip, kendi çarpma pozisyonlarını alır, çıkış kapılarını ve kaydırakları (slide) kontrol eder ve dışarıdaki tehlikeleri (yangın, su) gözlemlemek için kendini hazırlar.

 Işıklandırma Hazırlığı: Kabin ışıkları, tahliye anında daha görünür olması için loş ortama veya acil durum aydınlatmasına ayarlanır. Bu, özellikle dumanda veya karanlıkta yolcuların yere yakın tahliye yolu işaretlerini (floor-level lighting) takip edebilmesi için hayati önem taşır.

 Çarpma Pozisyonu (Brace Position)

 Bu pozisyon, ani bir çarpışma veya sarsıntı anında yaralanma riskini en aza indirmek için tasarlanmıştır.

Öne Eğilme: Baş, mümkün olduğunca öne eğilir ve ön koltuğun arkasına veya bacakların arasına temas ettirilir.

 Eller: Kollar başın üzerine kenetlenir veya ellerin arkası başı destekler.

 Ayaklar: Ayaklar yere sıkıca basar ve geri çekilir (koltuktan öne fırlamayı engellemek için).

 Emniyet Kemeri: Sıkıca bağlı ve alçakta (leğen kemiği üzerinde) olmalıdır.

 Kapıların Açılması

 Emniyet Kontrolü (Safety Check): Kabin görevlisi, kapıyı açmadan önce mutlaka dışarıyı kontrol eder. Dışarıda yangın, su, yüksek gerilim veya dik bir yamaç gibi bir tehlike varsa, o kapıyı kullanmaz ve yolcuları güvenli bir çıkışa yönlendirir.

Kapının Etkinleştirilmesi: Çıkış kapıları, tahliye kaydıraklarının otomatik olarak şişmesini sağlayacak şekilde ARMED (Kurulu/ Hazır) konumuna alınır.

Komut: Kapı açılır ve şişme kaydırak (slide) saniyeler içinde şişer.

 Tahliye Akışı

 Tahliye, engelsiz ve hızlı olmalıdır. Yolcular, kaydıraklardan saniyede ortalama 1-2 kişi hızla inmelidir. Kaydıraktan kayarken düşmeleri önlemek ve hızı kontrol etmek için genellikle kollar göğüste çaprazlanarak, hafifçe geriye yaslanarak sırtüstü kayma tavsiye edilir. Kabin ekibi, hareket kabiliyeti kısıtlı (PRM) veya yaralı yolculara yardımcı olurken, aynı zamanda tahliyeyi yavaşlatanları hızlandırmaya çalışır. Yere inen yolcuların, kaydırakların ve uçağın etrafını hızlıca boşaltması ve rüzgâr altı yönüne (duman ve yangın tehlikesinden uzak) toplanması gerekir.

 Suya İniş (Ditching)

Yolcular, can yeleklerini giyerler ancak şişirme ipini uçak içindeyken çekmemeleri hayati önem taşır. Şişmiş yelek, kapılardan ve çıkışlardan geçişi engelleyerek tehlike yaratır. Tahliye kaydırakları (slaytlar), suya inişte ‘can salı’ (raft) görevi görmek üzere tasarlanmıştır. Belirli bir kaldırma kuvvetine sahiptirler. Tahliye tamamlandıktan sonra, kabin ekibi şişme salı uçaktan ayırır ve yolcuları toplayarak hayatta kalma (survival) prosedürlerini uygular.

Üretim Standartları (CS-25)

 Estetik kabin donatıları arayışında, uçak üreticileri ve operatörleri döşeme malzemelerini seçerken önemli bir faktörü göz önünde bulundurmalıdır. Bu malzemeler yanmaz olmalı ve zehirli gaz salınımını önlemelidir. Son zamanlarda yapılan deneyler, yolcuların kazadan sonra maruz kaldıkları darbenin değil, zehirli gazları solumalarının yolcuları hareket kabiliyetini yitirmesine neden olduğunu göstermiştir.

 Koltukların ve kabin döşemelerinin yolcu koltukları ile ilgili belirli EASA ve FAA standartlarını karşılamasını sağlamak için mevzuat çalışmaları devam etmektedir. Çoğu koltuk minderleri ve sırt destekleri köpük tipi malzemeden üretilmektedir. Bu malzemeye ısı uygulandığında, malzemenin yanması sırasında siyanür gazı oluşur. Bu işlemi yavaşlatmak için, koltukların iç kısımları, köpüğün yanmasını önlemek ve böylece kabin yangını durumunda yolcuların uçağı terk etme şansını artırmak için tasarlanmış bir yangın önleyici malzeme ile kaplanmıştır.

Duman sorunu ve yolcuların dumanlı ortamda görüşlerinin engellenmesi nedeniyle, zemin seviyesine yakın bir çıkış gösterge sistemi eklemek için mevzuat çalışmaları devam etmektedir. Bu mevzuat, 5.700 kg’ın üzerindeki tüm yolcu uçakları için geçerlidir. Acil durum kaçış yolu aydınlatmasının nasıl sağlanacağı, uçak işletmecileri veya üreticileri tarafından kararlaştırılmalıdır. En popüler yöntem, koltuk gruplarına küçük koridor ışıkları eklemektir; bu, belirli koşullar altında koridor aydınlatmasına olanak tanır. Kaçış yolu aydınlatma sisteminin yüksekliği 4 ft’den fazla olmamalıdır. Kaçış yolu sistemi, yolculara dumanlı durumlarda gitmeleri gereken yönü gösterirken, aynı zamanda acil çıkışların bulunduğu alanları da belirtmek üzere tasarlanmıştır. Kaçış yolu ışıkları beyaz olacaktır; acil çıkış kapılarını belirtmek için kırmızı ışıklar kullanılacaktır.

Koltuk döşemelerinde yangın engelleyici malzeme kullanılmasına rağmen, kaplamalar da yangına dayanıklı bir madde ile işlenmiştir. Ancak, dikkate alınması gereken önemli bir nokta, koltuk kılıfları kuru temizleme yapıldığında yangın dirençli özelliklerinin giderek azalmasıdır. Çoğu durumda, üreticiler yangın dirençli işlemin yeniden uygulanması gerekmeden önce kılıfların kuru temizleme yapılabileceği maksimum sayıyı belirtir. Kuru temizleme sayısı yalnızca üreticinin önerilerine bağlıdır.

Yolcu koltuklarının yanı sıra, iniş ve kalkış sırasında kabin personelinin kullanımı için kabin bölmesinde bulunan birkaç koltuk daha vardır. Bu koltuklar normalde katlanabilir tiptedir ve kullanımdan sonra katlanarak kabin alanında daha fazla yer açar. Koltuk tabanları normalde yastıklıdır ve hızlı takma/ çıkarma pimleri ile tutturulmuştur, böylece uçak denize düşerse koltuk tabanı ayrı bir can yeleği haline gelebilir. Koltuk tertibatına, koltukta oturan kişinin kullanması için bir koltuk kemeri takılıdır.

 Acil durum tahliye gereklilikleri

 (a) Her ekip ve yolcu bölümü, uçağın alev alması olasılığını göz önünde bulundurarak, iniş takımları açık ve kapalı konumda, acil inişlerde hızlı tahliyeye imkân verecek acil durum araçlarına sahip olmalıdır.

 (b) 44’ten fazla yolcu kapasitesine sahip uçaklarda, sertifikasyon talep edilen işletme kuralları uyarınca gerekli ekip sayısı da dahil olmak üzere maksimum yolcu kapasitesinin, simüle edilmiş acil durum koşullarında 90 saniye içinde uçaktan yere tahliye edilebileceği gösterilmelidir. Bu gerekliliğe uygunluk, yetkililer analiz ve testlerin birleşiminin gerçek bir gösterimle elde edilecek verilere eşdeğer veriler sağlayacağına karar vermedikçe, EASA CS-25’te belirtilen test kriterleri kullanılarak gerçek bir gösterimle kanıtlanmalıdır.

 Kaçış kaydırakları (Escape Slides)

 Acil durum ekipmanı, acil bir durumda uçuş görevlilerinin yolcuları ve yolcuların kendilerini kurtarabilmeleri için gerekli araçları sağlar. Yerden 1,8 m (6 ft) yüksekliğinde çıkışları olan uçaklarda kaydıraklar bulunmalıdır. Kaçış kaydırakları tüm uçak çıkışlarına takılır. Kara üzerinde meydana gelen acil durumlarda yolcuların ve mürettebatın hızlı bir şekilde tahliye edilmesini sağlar. Kaydıraklar basınç silindirleri, karbondioksit (CO2) ve azot (N) karışımı ile doldurulur.

 Kaydıraklar otomatik olarak şişirilir. Kapıya veya kapı çerçevesinin altına yerleştirilirler. Kapı kolu kilitli konuma getirildiğinde, kemer çubuğu kaydırağı zemine bağlayan bağlantı parçalarına bağlar. Kapı açıldığında, dışa doğru hareket kaydırağı kaydırak paketinden çeker ve kaymaya başlar. Bir kordon, rezervuar valfini çekerek açar. Kaydırak yaklaşık 3-10 saniye içinde tamamen şişer. Denize iniş sırasında kaydıraklar genellikle cankurtaran salı olarak kullanılabilir.

 Hem kaydıraklar hem de kaydırak/cankurtaran salıları patlamayan, inert gaz şişirme sistemleri kullanır. EASA, mevcut tahliye çıkışlarının %50’sini kullanarak 90 saniye içinde tüm uçağın tahliye edilmesini şart koşar. Bunu sağlamak için, tüm tahliye üniteleri 10 saniyeden daha kısa sürede açılmalıdır. 

 A350 ve B777 gibi büyük, geniş gövdeli uçaklarda, koşullara (soğuk ve rüzgâr gibi) bağlı olarak başarılı bir açılma yaklaşık 5-7 saniye içinde tamamlanır.

 Şişirme sistemi genellikle basınçlı bir silindir, bir regülatör valfi, iki yüksek basınç hortumu ve iki aspiratörden oluşur. Silindir 100 ila yaklaşık 1.000 kübik inç arasında olabilir ve yaklaşık 3.000 psi basınçla gaz halindeki azot veya gaz halindeki CO2 ve azot karışımı ile doldurulur. Eskiden çelikten yapılan silindirlerin çoğu, artık alüminyum veya alüminyum alaşımlı çekirdekler üzerine fiberglas veya başka hafif, yakıt tasarrufu sağlayan malzemelerle kaplanarak üretilmektedir. CO2, valfin gazları tüketme hızını yavaşlatmak için kullanılır.

 Valf, yaklaşık 3 – 600 psi ve 4 CFM hızında mekanik olarak ölçmek için kullanılır. Tipik olarak, valfe bağlı iki adet yüksek basınç hortumu vardır ve bu hortumların diğer ucu “Aspiratörlere” bağlanır. Bunlar genellikle silindirik, içi boş alüminyum tüplerdir ve yüksek basınçlı gaz uygulandığında açılan ve gaz akışı azaldığında ve iç kayma geri basıncı yaklaşık 2,5 – 3,0 psi’ye ulaştığında kapanan kayar silindirik veya iç “flapper” kapaklara sahiptir. Bunlar “Venturi” prensibiyle çalışır ve dış havayı yaklaşık 500:1 oranında tahliye ünitesine çeker.

Sürgünün doğru şekilde açılabilmesi için, aspiratörler dış kapağın hemen altına gelecek şekilde paketlenmiştir. Tamamen bağımsız olan sürgü paketi, uçak tipine bağlı olarak yaklaşık 3 ft genişliğinde, 2,5 ft uzunluğunda ve yaklaşık 1 ft yüksekliğindedir. Paketin ortasında, ön kısmında, “girt” adı verilen çok katmanlı ağır üretan veya neopren/naylon kumaştan yapılmış bir parça, yaklaşık 0,61 m (2 ft) uzunluğunda sarkık olarak bırakılmıştır. Uçağa takıldığında, bir “girt çubuğu” girtin ortasından, dış ucundan geçirilir ve çıkış kapısının hemen içinde ve önünde, iç zemine tutturulur. Bu girtin ön yüzünde büyük kırmızı harflerle talimatlar ve üzerinde “PULL” (ÇEK) yazan bir tutamak bulunur.

 Bu tutucular, kaydırak oldukça sertleştiğinde (yaklaşık 1,5 – 2,0 psi), çok hızlı bir şekilde ayrılacak şekilde tasarlanmıştır (genellikle iki adet vardır) ve başlık boruları zaten gövdeye dayandığından, kaydırak kapıdan neredeyse yatay olarak “fırlar” ve ardından yere nispeten yumuşak bir şekilde düşer. 25 knot (46 km/s) çapraz rüzgârda yapılan testler, bu açılma sistemlerinin çok etkili olduğunu göstermiştir.

 Şişirme sisteminden bağımsız olarak, tüm kaydıraklar her şişirme odası için en az bir basınç tahliye cihazı ile donatılmıştır. Bu, odayı aşırı basınçtan kaynaklanan felaketle sonuçlanabilecek arızalardan korur. Tipik olarak, modern kaydıraklar en az iki şişirme odasından oluşur ve bir oda tüm basıncını kaybetse bile uçağı tahliye edebilir.

 Tüm yeni tahliye kaydırakları, uçak çıkış kapısının bir maketi üzerinde test edilir ve uçuşa elverişli olarak onaylanıp müşteriye teslim edilmeden önce filme alınır. Ayrıca, yeni üniteler genellikle üretan malzemelerden üretilir ve alüminize kaplama ile satüre edilir veya kaplanır, böylece yangın yakınlarda olsa bile kaydırak kısa bir süre dayanabilir. Eski kaydıraklar sarı renktedir ve neopren/naylon kumaştan üretilmiştir.

 Uçuş ekibi acil çıkışları

Yolcu acil çıkışlarının uçuş ekibi alanına yakınlığı, uçuş ekibinin rahat ve kolay erişilebilir bir şekilde tahliye edilmesini sağlamayan uçaklarda ve yolcu koltuk kapasitesi 20’den fazla olan tüm uçaklarda, uçuş ekibi çıkışları uçuş ekibi alanında bulunmalıdır. Bu çıkışlar, ekibin hızlı tahliyesine imkân verecek şekilde yeterli büyüklükte ve konumda olmalıdır. Uçağın her iki yanında birer çıkış bulunmalıdır veya alternatif olarak, bir üst kapak bulunmalıdır. Her çıkış, tipik bir uçuş ekibi üyesi tarafından tatmin edici bir çıkış kullanımı gösterilemediği sürece, (19 x 20 inç) boyutlarında engelsiz bir dikdörtgen açıklık içermelidir.

 Acil durum halatları

 Kaçış paraşütleri olmayan acil durum çıkışları bulunan sivil yolcu uçaklarında acil durum halatları bulunur. Bunlar ayrıca kanat üstü acil durum çıkışlarına da takılır. Çıkışların yanındaki veya üstündeki yapıya tutturulurlar. Kanat üstü yolcu acil çıkışlarında, bu halatlara genellikle acil durum penceresi açıldıktan sonra erişilebilir ve kanadın üst yüzeyindeki bir bağlantı parçasına takılabilen bir kanca ile donatılmıştır. Bu halatlar, yolcuların suya inişten sonra kanat üzerinde kalmalarını sağlar. Acil durum halatları, uçuş ekibi acil çıkışlarının yanına da takılır. Uçuş ekibi, bu halatlardan kayarak kokpitten güvenli bir şekilde kaçabilir.