Hava trafik kontrol hizmeti verirken kontrolörlerin karşılaştığı birtakım olumsuz durumlar olabilir. Bu olumsuz durumlara nasıl müdahale edileceği kurallarla belirli standartlara bağlanmıştır. Beklenmedik olay, acil durumlar ve ayrıntılarına Haziran ayı sayımızda yer vermiştim. Bu ay da havada karşılaşılabilecek problemlerden bir diğeri olan “level bust” yani irtifa sapması yer alıyor.
Bilindiği üzere hava trafik kontrolörleri sorumluluk alanlarındaki uçaklara belirli talimatlar vermek suretiyle önce emniyetli, sonra düzenli ve hızlı bir hava trafik akışı sağlamakla sorumludurlar. Bu hizmet, belirli konuşma kalıpları ve müdahale etme yöntemleri ile kurallara bağlanmıştır. İrtifa sapmasının ne olduğu, gerçekleşme sebepleri ve alınabilecek önlemlere bir bakalım.
Level Bust- İrtifa Sapması; uçakların, hava trafik kontrolörlerinin talimat verdiği seviyelerden farklı nedenlerden dolayı sapması ile meydana gelen durumu ifade etmektedir. Bu sapma, RVSM (Reduced Vertical Seperation Minima- Azaltılmış Dikey Ayırma Minimumları) yani hava araçlarının uçuş seviyesi 290’dan 410’a kadar olan seviyelerde dikey ayırmalarının 2.000 feetten 1.000 feete düşürüldüğü hava sahalarında, 200 feetlik bir değeri ifade etmektedir. Bir başka deyişle bu sapma, iki hava aracı arasındaki belirlenmiş dikey ayırmanın 1.000 feetten 800 feete düşmesi durumunu ifade eder. Yapılan araştırmalar irtifa sapmasının nedenleri arasında en yüksek orana, pilot ve hava trafik kontrolörleri arasındaki iletişim probleminin sahip olduğunu gösteriyor. Oran yaklaşık yüzde 70 civarında. Hava trafik kontrolörlerinin pilotların FMS sistemine ayarladıkları seviyeyi mode-s bilgilerine ulaşmaları sayesinde görebilmeleri, irtifadan kaynaklanan problemleri büyük oranda azaltmıştır.
Kontrolörler, pilotların verilen seviyeden farklı bir seviye yazdıklarını, radar monitörlerindeki seviye hanesinin renk değişimine uğraması ile farkeder ve en kısa sürede seviye düzeltmesi talep ederler. Seviye sapmasına neden olan durumlardan bir diğeri hava trafik kontrolörlerinin pilotlara seviye-irtifa tahsis ederken geç kalmalarıdır. Bir uçağa sürekli bir tırmanış ve alçalış hizmeti vermek, kaliteli bir hizmet sağlamak açısından oldukça önemlidir. Örneğin hava aracı uçuş seviyesi 210’a tahsis edilmiş ve uçak belli bir tırmanma oranıyla bu seviyeye yaklaşırken, uçaktan acilen 200 uçuş seviyesini muhafaza etmesi istenmişse, elbette bu uçağın son saniyelerde verilen bu talimata anında uyabilmesi beklenmemelidir. Bu durumda, son tahsis edilen bu seviyeden en az 200 feetlik sapma olması olasıdır. Tam tersini düşünecek olursak, aynı şekilde hava aracının alçalışı sırasında ani bir talimatla seviyeyi tutması istenirse yine sapma durumuyla karşılaşılması mümkündür. Bu durum ayırmanın 1.000 feetin altına düşmesi, bir başka trafiğe ayırma minimumlarından fazla yaklaşılması açısından oldukça önemli olup, tehlike teşkil etmektedir.
"Hava trafik kontrolörünün verdiği irtifa talimatıyla, FMS"e pilot tarafından girilen irtifanın uyuşmaması durumundaki ikaz hali"
Sonuç olarak irtifa sapması , uçaklardaki ayırma sistemi olan TCAS RA’nın (TCAS- Traffic Alert and Collision Avoidance System- Resolution Advisory) devreye girmesine, olayın rapor edilip, kayıtların dinlenmesine neden olabilmektedir. Bazen bu durum pilotun verilen seviyeyi yanlış anlaması, doğru telaffuz edip FMS’e yanlış seviye girmesi ya da yapılan yanlış readback (verilen talimatın pilot tarafından tekrar edilmesi) durumunda gerekli düzeltmenin hava trafik kontrolörleri tarafından yapılmamasından kaynaklı da olabilir. Bu hatalar, ağır iş yükü altında olan hava trafik kontrolörleri ve pilotların aynı anda birçok görevi yerine getirmeye çalışmaları sırasında, radyo muhaberelerini tam olarak dinleyemedikleri zamanlarda artmaktadır. Hava trafiğinin yoğun olduğu zamanlarda frekansın sürekli meşgul olması, hava araçlarının birbirlerini sürekli bloke etmeleri, frekanstaki girişimler diğer nedenler arasında sayılabilir. Hava araçlarının tırmanış ve alçalış sırasındaki oranları da oldukça önemlidir. Yüksek alçalma ve tırmanma oranı, irtifa sapması olasılığını arttırmakta ve tehlikeli durum ortaya çıkmadan önce hatanın düzeltilebilmesi için fırsatın azalmasına sebep olmaktadır. Bu nedenle hava araçlarının tahsis edildikleri seviyeye yaklaşırken tırmanma ya da alçalma oranlarını belirli bir feete azaltmaları kurala bağlanmıştır. İrtifa sapmasının bir diğer sebebi de meteorolojik koşulların uygun olmamasıdır.
Hava koşullarının olumsuz olduğu zamanlarda, hava araçlarının türbülans ve CB dediğimiz içinde yoğun hava olaylarının olduğu bulutlardan kaçınma durumu söz konusu olduğunda, irtifalarda sapmalar meydana gelebilir. Bu nedenle olumsuz hava koşullarında hava araçları arasındaki ayırmaların arttırılması önerilen bir çözümdür. Altimetre ayarlarındaki karışıklık, SID ve STAR’larda (Standard Instrument Departure Routes and Standard Arrival Routes) belirlenen tahditlere uyulmaması, frekans kalitesindeki düşüklük dolayısıyla muhaberenin sağlıklı olmaması, otomatik pilotun irtifayı tutamama durumu bu problemin yaşanmasındaki diğer önemli faktörlerdir.
Bu bağlamda irtifa sapması probleminin yaşanmaması için, hem pilotların hem hava trafik kontrolörlerinin muhaberede çıkabilecek aksaklıklara karşı dikkatli olmaları beklenir. Standart frezyolojinin (Havacılık İngilizcesi) kullanımı, mesajların sağlıklı anlaşılmasındaki en önemli sebeptir. Standart olmayan bir frezyoloji asla kullanılmamalıdır. Mesajın uzun olmamasına, verilen talimatların anlaşılır olmasına, gerekiyorsa parça parça aktarılmasına önem verilmelidir. Talimatlar esnasında rakamların yanlış anlaşılması da sık karşılaşılan bir durumdur. İhtimal dahi vermeyeceğiniz hataların gerçekleşmesi ne yazık ki radyo muhaberesi sırasında mümkün. Örneğin ingilizce dört ve yedinin ya da bir ile beşin birbirine ses yakınlığı olmamalarına rağmen çok karışması frekansta oldukça sık karşılaşılan bir durumdur. Bu nedenle talimatların rakam içeren kısımları daha net, vurgulu okunmalıdır.
Çağrı adı karmaşıklığı da benzer bir diğer durumdur. Aynı anda frekansınızda birbirine çok benzeyen çağrı adını taşıyan trafiklerin olması hiç de uzak bir ihtimal değil. Bu durumda standart frezyoloji kullanılarak, frekansta benzer çağrı adlarına sahip olan trafikler durumdan haber edilir, talimatları dinlemeleri açısından trafiklerin dikkatli olmaları istenir. Problemi çözmede uygulanabilecek bir diğer yol, geçici olarak uçak çağrı adının kontrolör tarafından değiştirilmesi durumudur. Problem ortadan kalkınca uçağın tekrar uçuş planındaki çağrı adına dönmesi sağlanır.
Anlaşılacağı üzere birçok nedeni olan irtifa sapması durumunun havacılık otoritelerine rapor edilmesi esastır. Emniyetle ilgili hadiselerin rapor edilmesi; hem sorunların kaynağının araştırılması, önlemlerin alınması hem de yapılan araştırmalara zemin oluşturması bakımından gereklidir. Bu sayede irtifa sapması bilgileri tanımlanabilir, emniyet konusundaki sorunlar değerlendirilip çözümleri geliştirilebilir ve hava trafik hizmetinin etkinliği arttırılabilir.