Teknolojinin hızla gelişmesiyle birlikte önce uçakların havada katedebildiği mesafe yani menzili, ve çıkabilecekleri maksimum yükseklik artarken daha sonra ağırlıklarıyla birlikte yapabilecekleri hızlarda da paralel bir artış olmuştur.
Bu teknolojik gelişmelere bağlı olarak uçaklarda farklı tür hız göstergelerinin yer aldığını biliyor muydunuz? Daha önceki yazılarda anlatmış olduğum uçak durum göstergelerinden bir diğeri de “Pitot Statik Sistem” ile ölçülen hız göstergeleridir. Pitot Statik Sistem, hızdan dolayı oluşan hava akımının pitot tüpü olarak adlandırılan sivri uçlu çubuklara yaptığı basınç ile yine aynı tüpün yan yüzeylerinde veya uçağın etrafında bulunan durağan hava basıncı arasındaki farktan yararlanarak hızı gösterir. Kısacası hızın hesaplanması basınç farkı esasına dayanır. Pitot Statik Sistemi, havacılıkta uçağın hızına ek olarak mach sayısını da ölçmek amacıyla kullanılan bir sistemdir. Bu sistem, uçağa etki eden kuvvetleri, uçağın içinde hareket ettiği akışkanın, havanın sıcaklığı, basıncı, yoğunluğu cinsinden ifade eder. Hava basıncı yüksekliğe ve sıcaklığa bağlı olarak değişiklik gösterdiği için gerçek hızı bulmak kolay değildir. Bu nedenle uçaklarda farklı tür hız göstergeleri bulunmaktadır. Bunlardan ilki “Indicated Air Speed (IAS)” adı verilen "Göstergede okunan hava hızı"; uçağın gidiş yönünde gövde ve kanatlar üzerinden akan havanın hızıdır. Genellikle kalkış, tırmanış ve inişte dikkate alınır. Hava hızının, kaldırma kuvveti üzerinde etkisi çok önemlidir. Uçağın kanat tasarımına, büyüklüğüne göre havalanabilmesi ve havada tutunabilmesi için her uçağın büyüklük kategorilerine göre bir minimum uçabilme hava hızı vardır. Bu hızın altına düşülecek olursa uçak havada tutunamadığından "stall" adı verilen olay; yani uçağın kanatlarında oluşan kaldırma kuvvetinin uçağın ağırlığını kaldıramaz hale gelmesi söz konusu olabilir. Uçak yükseldikçe gerçek hız değişmese de hava yoğunluğu azaldığından pitot tüpüne çarpan hava molekülleri azaldığından IAS düşer. İkinci hız türü “Calibrated Air Speed (CAS)” "Kalibre Edilmiş -Düzeltilmiş Hava Hızı ise, pitot tüpü ve statik portlar ile cihaz hatalarını düzelterek gösteren hız bilgisidir. Flaplar açıldığı zaman uçağın çevresinde türbülanslı hava akımı oluşacağından CAS ve IAS arasındaki fark artar.
"True Air Speed (TAS)" Gerçek Hava Sürati, bir hava taşıtının içinde hareket ettiği hava kütlesine nazaran süratidir. Bulut ya da sicak hava balonu gibi içinde bulunduğu hava kütlesi ile birlikte aynı yönde ve hızda hareket eden bir nesnenin hakiki hava sürati sıfırdır. TAS, seyrüsefer hesaplamalarında kullanılan ana sürattir. Düzeltilmiş hava hızının (CAS) uçulan ortamdaki hava yoğunluğu ve yükseklik dikkate alınarak hesaplanmış halidir. Normal göstergeler ancak deniz seviyesinde ve standart koşullarda gerçek hızı gösterebilirler. IAS veya CAS kullanarak gerçek hava süratinin hesaplanabilmesi için pilotun uçtuğu irtifadaki hava yoğunluğunu ve sıcaklığını bilmesi gerekir. TAS"ı yaklaşık olarak hesaplamaya yarayan basit bir yöntem, her 1000 feet irtifa artışı için IAS veya CAS"ı %2 oranında artırmaktır. İrtifa arttıkça, aynı IAS"ı muhafaza edebilmek için TAS"ın gittikçe arttığı görülür. Deniz seviyesinde ve standart atmosfer basıncında CAS ve “True Air Speed TAS” birbirine eşittir. Ve son olarak “Ground Speed GS” (Yer Hızı) vardır ki bu hız, uçuştaki herhangi bir hava aracını yeryüzü üzerindeki izdüşümünün hızını ifade eder, yani bir anlamda uçağın yerdeki gölgesinin yere göre olan hızıdır. Bu hız uçağın bir yerden başka bir yere ne kadar sürede ulaşacağını belirler. Belirli bir irtifa üzerinde, hava yoğunluğu azaldığından hız göstergeleri hatalı gösterir. Bu nedenle yüksek irtifalarda uçan uçaklarda pilotlar mach number kullanırlar. Uçak hızının uçtuğu yükseklik ve ortam sıcaklığına göre olan havadaki ses hızına olan oranı mach number olarak isimlendirilir ve ölçülür. Havacılıkta kullanılan tüm hızlar KNOT ya da MACH olarak ifade edilir. Knot 1 saatte katedilen deniz mili iken, Mach ise 330 metre/saniyeyi ifade eder. Uçaktaki en önemli göstergelerden bir diğeri ise düşey hız göstergesi bir diğer adıyla varyometredir. Bu göstergenin amacı uçağın alçalma-yükselme miktarı hakkında bilgi vermektir.
Hava trafik kontrolörleri de tüm bu bahsetmiş olduğum bilgiler ışığında hava trafik hizmeti verirken hız göstergelerini dikkate alırlar. Hız tahditleri, uçakların emniyetli bir şekilde birbirlerinden ayrılmalarını sağlayan kimi zamanda uçakları sıralamaya sokacak ayırma yöntemlerinden bir tanesidir. Radar sistemlerinden uçakların hızları hakkındaki bilgiye de fotoğrafta görmüş olduğunuz etiketler vasıtasıyla ulaşılmaktadır. Etikette uçakların çağrı adları başta olmak üzere, bahsettiğimiz Ground Speed yani yer sürati ve göstergede okunan hava hızları Indicated Air Speed` lerini, düşey hız göstergeleri-varyolarını görmemiz mümkün olmaktadır.
Farklı seviyelerde bulunan iki ayri uçağın etiketindeki yer süratinin birinde G299 diğerinde G463 olduğu, göstergede okunan hava hızlarının ise birinde 256 knot, daha yüksek seviyede yer alan diğer uçağın hızının ise mach number cinsinden 0.78 olduğunu görüyoruz. Hava trafik kontrol hizmeti verilirken ayırmaların nasıl yapilabildiğine dair baz alınan kriterlerden bir tanesinin daha hakkında bilgi vermiş olduk. Bir sonraki sayıda görüşmek üzere.