Havacılık sektöründe, hava aracı dışında kuş ve yıldırım çarpmaları, kum fırtınaları, pistteki kül bulutları, hava alanlarındaki taş ve moloz parçaları, bakım sonrası hava alanına atılan kesik teller, parçalanmış vidalar gibi çok sayıda potansiyel tehlike bulunur. Bu makale, havacılık sektöründe “YAMAHA” şeklinde kısaltılacak Yabancı Madde Hasarı’nın hava araçlarına olan etkisinin incelenmesini içeriyor.
Yabancı Madde Hasarı (YAMAHA), bir hava aracının hasarına neden olabilecek potansiyel bir tehlike olup, havacılık sektöründe yaygın bir tehlikedir. Hava aracı dışındaki potansiyel tehlikeler arasında kuş ve yıldırım çarpmaları, kum fırtınaları, pistteki kül bulutları, hava alanlarındaki taş ve moloz parçaları, bakım sonrası hava alanına atılan kesik teller, parçalanmış vidalar, vb. sayılabilir. Hava araçlarındaki potansiyel tehlikeler ise, elektrik bağlantılarının bozulması, düzgün çalışmayan kontrol kabloları vb. sayılabilir. Temel olarak YAMAHA, yabancı madde olarak tanımlanan nesnenin, motor arızası ve insan yaşamının kaybı gibi hava aracında ciddi hasara ve tahribata neden olmasıdır ve bu durum hava aracının güvenlik seviyesini düşüren önemli bir problemdir. Bu problem, doğru ve hassas kontrol yönteminin ya da yöntemlerinin kullanılmasıyla kontrol altına alınıp en aza düşürülebilir. Günümüzde farklı nedenlerden dolayı oluşan oldukça fazla sayıda YAMAHA vakası yaşanmakta ve bu durum, havacılık emniyeti konusunda araştırmaların yapılmasına neden olmaktadır. Konu ile ilgili literatürde yapılan çalışmalar incelediğinde, YAMAHA’nın katastrofik arızaya neden olabilecek karadaki en güçlü potansiyel tehlike olduğu ifade edilmiştir.
YABANCI MADDE HASARINA NEDEN OLAN KAYNAKLAR VE OLUŞAN PROBLEMLER
YAMAHA’nın Tanımı
Yabancı Madde Hasarı (YAMAHA), herhangi bir araca veya sisteme zarar verme potansiyeli olan kalıntıları, maddeleri veya nesneleri içerir. Diğer bir ifadeyle; hava aracının etrafında veya içinde bulunan ve uçuş hattı operasyonlarına ait olmayan her şey olarak tanımlanabilir. Örneğin; somun, cıvata, bez parçaları, kâğıt, plastik, içecek kutuları, bagaj parçaları ve etiketleri, kaplama parçaları, uçak galley atıkları, yemek ve çöp, vb. maddelerdir.
YAMAHA’nın tehlike boyutları farklılık gösterir ve çalışanlar ve hava aracı ekipmanları için tehlike arz eder. YAMAHA’nın diğer bir tanımı, yabancı bir maddenin hava aracı motorunu, uçuş kontrollerini, hava aracı gövdesini ve diğer işletim sistemlerini parçalaması sonucu uçak, helikopter, fırlatma araçları vb. hava araçlarının motorlar veya diğer havacılık ekipmanlarında oluşan hasardır. Federal Havacılık Otoritesi’ne (FAA: Federal Aviation Administration) göre YAMAHA, esas olarak havaalanına, personele ve ekipmana ciddi şekilde zarar verebilecek bir tehlike unsuru olarak bilinir. Aslında, en ciddi YAMAHA vakası personelin yaralanması veya ölümüyle ilgili olup çoğu durumda, genellikle personelin yüksek hızlı jet patlamasının olumsuz etkilerine maruz kaldığı yakın mesafedeki taksi işlemi sırasında oluşmaktadır. Bu jet patlaması sonucunda yabancı maddeler, havaalanına girerek o bölgede çalışan personelin ya da personellerin yaralanmasına neden olmaktadır. Düşük seviyede yaralanmalar, kuşlar, buz tabakaları ve plastik nesneler gibi esnek maddelerden kaynaklanabilir. Örneğin; bu durum genellikle türbin kanadı fanındaki yüksek deformasyon eğriliğinden anlaşılabilir. Bununla birlikte düzensiz görünümler ile sert gövde darbe hasarı oluşur. Örneğin; metal parçaların veya beton ve kaya gibi sert kaya parçaların çarpması sonucu türbin kanadı bölümünde kanat profilinin ön ve arka kenarları çatlayabilir ya da kırılabilir.
YAMAHA Kaynakları
Federal Havacılık Otoritesi’nin yaptığı araştırmalar ve anketlere göre, YAMAHA’nın birçok türü mevcuttur. Bunların hiçbiri havayolu işletmecilerine ve özellikle havaalanı operasyonlarında güvenliğin sağlanmasında zorluklara neden olduğundan faydalı değildir. Malzemelere, renklere ve boyutlara göre değişen birçok YAMAHA türü vardır. Genel olarak dört temel YAMAHA sınıfı vardır: metal, taş, çeşitli ve kuşlar. Fransız Otomatik Algılama Sistemleri Araştırması tarafından yapılan araştırmaya göre, toplanan bilinen YAMAHA öğelerinin % 60’ından fazlası metalden yapılmış, bunun %18’i kauçuktan yapılmıştır.
Kış mevsimi koşullarında, özelikle yaşlanan kaplama altyapısının donup çatlayıp parçalara ayrılmaya başladığı durumlarda YAMAHA daha baskın olma eğilimindedir. Aynı zamanda kum, kâğıt, plastik poşetler gibi yabancı maddeler, rüzgârlı hava şartlarında, hava akımının hareketi dolayısıyla uçuş yolunda kritik olmayan bölgelerden pist yoluna doğru sürüklenebilir.
1.3. YAMAHA’ya Neden Olan Maddelerin Bulunduğu Lokasyonlar
Çeşitli boyutlarda birçok yabancı madde hasarına neden olabilecek maddeler bulunur ve bunların yüzde 55’i, uçakların normalde havaalanında park ettiği uçak park alanı veya park alanında bulunmaktadır.
1.4. YAMAHA ile İlişkili Teknik Problemler
Havacılık endüstrisinde YAMAHA ile ilgili katastrofik, diğer bir ifadeyle geri dönülemez, hasara neden olabilecek birçok problem mevcuttur. Bu problemler, uçağın parçalarının hasar görmesi veya tahrip olmasına neden olabilir. Hasarlar, düşük ve yüksek düzeyde hasarlar olmak üzere iki kategoriye ayrılabilir. Düşük düzeyde hasarlara örnek olarak uçak gövdesinde oluşabilecek göçük olarak adlandırılan çukurlar verilebilir. Yüksek düzeyde hasarlara örnek ise, uçuş kontrol yüzeyi arızası, uçuş kontrollerinin sıkışması, elektrik çarpması ve ayrıca motor arızalarıdır. Hava Taşımacılığı Stabilizasyon Kurulu’na (Air Transportation Stabilization Board - ATSB) göre, YAMAHA olaylarının yaklaşık yüzde 11’i uçak gövdesi tekerleği ve motor hasarlarına yol açmaktadır. Bu zararlar kuruluşa mali etki sağlar ve büyük miktarda doğrudan ve dolaylı maliyete katkıda bulunur. Doğrudan maliyetler, YAMAHA’dan kaynaklanan hasarların onarılmasına yönelik tüm bakım ücretlerini içerir. Dolaylı maliyetler ise, uçuş gecikmelerini, iptalleri, gelir kayıplarını, program aksaklıklarını ve çalışanların ek işlerini içermektedir.
1.4.1. Motor Hasarı Problemi
Hava aracı motorları, YAMAHA’ya neden olabilecek maddeleri yüksek potansiyele sahiptir. Yutulan her boyut ve şekildeki yumuşak ve sert malzemelerden oluşan maddeler, motorların dönen kanatlarına, statik kanatlarına ve motorun diğer parçalarına çarptığında büyük problemlere neden olur ve dolayısıyla bu bölgelerin dayanımı azalır. Ayrıca, sert cisimli bir nesnenin yutulması, motorun dönen düzeneklerine zarar vererek motorun kompresör bölümünde titreşime ve hava akışının bozulmasına neden olur. Bu durum, motorun kompresörünün durmasına ve sonunda motorun performansının düşmesine neden olur. Literatürde yapılan çalışmalardan birinde, YAMAHA’nın modern uçak motorlarındaki dönen bileşenler üzerinde zararlı etkiye sahip olabileceği ve buna istinaden gaz türbini motorlarında büyük bir endişe kaynağı olduğu ifade edilmiştir. Hatta bazı ciddi durumlarda yeni bir motorun değiştirilmesi bile gerekebilir. İç hasarlar çoğu zaman normal görmeyle görülemediğinden daha önemli etkiler verebilir. YAMAHA’nın gaz türbini motor kanadı üzerindeki etkisi, hasarın ciddiyetine göre şu şekilde sınıflandırılabilir:
• Küçük - Kanadın karıştırılmasından fazlası gerekmez,
• Orta - Tek kademeli bıçağın değiştirilmesi gerekir,
• Şiddetli - Birden fazla kanatta değiştirilmesi gerekir,
• Çok ciddi - Bıçağın değiştirilmesi ve ayrıca diğer motor alanlarında oluşan ek hasarın onarılması gerekir
1.4.2. Lastik Hasarı
Hava aracı lastiğindeki ya da lastiklerindeki hasar genellikle yabancı maddenin hava aracı lastiğine girmesiyle oluşur. Bu durum, lastik patlamasına neden olabileceğinden pek çok istenmeyen duruma ve hatta can kaybına yol açabilir. Ayrıca, kokpit gövde kısmının altında iniş takımlarının lastik dişlerinin veya ana iniş takımının ayrılmasına neden olabilir. Kalkış ve iniş sırasında bu durum meydana gelirse, lastik dişlerinin ayrılması, uçağın gövde, kanatlar, motor emme ve kompresör gibi bölümlerine zarar verebilir. Lastik dişlerinin ayrılması, bir delme ile başlar ve normalde kalkış ve iniş sırasında meydana gelir.
1.4.3. Gövde Hasarı
Bazı durumlarda yabancı madde, kokpit ön camından içeri girerek pilotların yaralanmasına neden olabilir. Kuş çarpmasından kaynaklanan vakaların yaklaşık yüzde 13’ü, ön camdaki hasarlardan kaynaklanan ölümcül yaralanmaları içermektedir. Bu problemin yaşanmaması için hava aracı üreticilerinin ön camın yapısında iyileştirme yaparak sağlamlığını ve dayanıklılığını sağlamaları gerekmektedir. YAMAHA’nın basınçlandırma alanına nüfuz etmesi, basıncın bir anda aniden düşmesine neden olabilir. Kabin basınçlandırmanın temel amacı, düşük dış atmosfer basıncında uçan uçakta mürettebat ve yolcular için güvenli ve konforlu bir ortam sağlamaktır. Uçağın basıncının düşürülmesi, uçağın içindeki herkes için çok tehlikelidir ve mürettebatı ve yolcuları hipoksi, irtifa hastalığı, barotravma ve dekompresyon hastalığı riskiyle karşı karşıya bırakmaktadır.
1.4.4. Yakıt Verimliliği
Hava aracı motorunun çalışması sırasında yabancı maddenin motor tarafından yutulması, motorun çalışma verimliliğini düşürür. Bu durum, genellikle motor türbin kanatları dönmeye başladığında oluşur ve bu esnada yakıt tüketiminde hafif bir artış olur. Yabancı madde hava aracına zarar verdiğinde, bakım personelinin inceleme yapmasına ve gerekirse onarmasına olanak sağlamak için hava aracı normalde belirlenen alana park edilir ve gerekli onarım işlemleri yapılıp tamamlandıktan sonra tekrar hizmete alınır. Büyük bir onarım yapılması gerekiyorsa, hava aracı uzun süre hangarda kalır ve bu durum uçuşun iptal edilmesine neden olur. Sonuç olarak bu durum, hava aracı gecikmesi ve iptal ücretlerinin maliyeti oldukça yüksek olmasından havaalanı ve havayolu işletmecileri üzerinde büyük bir negatif etki oluşturur.
2. YAMAHA’yı Önleme
YAMAHA’yı önleme, havacılık sektöründe YAMAHA’yı önlemeye ve güvenliği artırmaya yönelik bir yöntem veya tekniktir. YAMAHA’yı önlemenin temel amacı, havaalanı ve bakım alanları çevresinde yabancı madde oluşumlarını azaltmaktır. Günümüzde çoğu havaalanı ve havayolu işletmecisi YAMAHA’yı önlemenin öneminin farkına varmıştır. Bu yöntemin başarısına katkıda bulunan en önemli faktör, organizasyonun üst düzey liderlik yönetiminin sürekli desteği ve bağlılığıdır. Bu olmadan, YAMAHA önlenmesinin etkinliği sağlanamaz ve sürekli olarak güvenilirlik eksikliği yaşanacaktır. Başarılı bir YAMAHA önleme, Güvenlik Yönetim Sistemi (Security Management System - SMS) prosedürleri ve uygulanmasıyla sağlanabilir. Bu sistem son derece faydalıdır; çünkü güvenlik kültürü ve diğer ilgili konulara ilişkin kararların, tutumların, operasyon tekniklerinin oluşturulmasında organizasyona büyük katkı sağlar. İyi bir güvenlik kültürü aracılığıyla, YAMAHA’nın önlenmesine ilişkin tüm görev ve prosedürler açıkça tanımlanabilir ve iyi anlaşılabilir. Sonuçta, atanan personelin iyi kişisel tutumlara sahip olması ve YAMAHA tehlikeleri ve bunların nasıl ortadan kaldırılacağına ilişkin sorumluluklarını bilmesi gerekir.
2.1. YAMAHA’nın Önlenmesi ve Farkındalık Oluşturma
YAMAHA önleme programı, bir kuruluşun YAMAHA’nın sonuçlarını ortadan kaldırması ve azaltması için bir kılavuzdur. Normalde program, Ulusal Havacılık ve Uzay Dairesi (National Aeronautics and Space Administration - NASA) ve FAA gibi havacılık otoriteleri tarafından yayınlanan belirli standartlara ve yönergelere dayanmaktadır. Yapılan araştırmalar, havacılık endüstrisindeki çoğu kuruluşun, Bell Textron Helicopter, National Aerospace FOD Prevention Inc. (NAFPI), Araştırma ve Teknoloji Organizasyonu (RTO) dâhil olmak üzere birçok havacılık şirketi ve ajansı gibi aynı YAMAHA önleme programı yöntemi uyguladığını açıkça göstermektedir. Bu programın nihai amacına ulaşması için uygulanması gereken üç önemli konu mevcuttur: YAMAHA belirleme / hassas alan, farkındalık ve YAMAHA hava tarafı faaliyetleri önleyici tedbir. YAMAHA belirleme alanı, YAMAHA’yı önlemek için temel oluşturmaktadır. Bu alan, yapılan bakım faaliyetlerine ve YAMAHA ile ilgili risklere göre tasarlanmalıdır; ancak bunun pek çok sonucu vardır ve YAMAHA’nın bu alanda kontrol edilmemesi veya bulunmaması ihtimali yüksektir.
Rüzgârlı hava koşullarında plastik ve kargo kayışları gibi döküntüler kolaylıkla uçar ve hava kargo alanlarında YAMAHA tehlikelerine neden olur. Bu durumda, havaalanı yönetimi, muhtemelen doğru alana çitler yerleştirerek yabancı maddelerin toplanmasına ilişkin uygun yöntemler oluşturmalıdır. Çitler uçuşan döküntüleri hapsettiğinden, yabancı maddelerin hava kargo alanına geri gelmeyeceğinden emin olmak için düzenli olarak kaldırılmalıdır.
3. Sonuç
YAMAHA’yı elimine etmenin en etkili yolu havacılık sektöründe çalışan teknik personellerde YAMAHA farkındalığının geliştirilmesidir. YAMAHA’nın tehlikeleri nedeniyle havacılık otoritesi, kuruluşu veya şirketi, YAMAHA önleme programına sahip olarak ve ayrıca diğer önleme yöntemlerini uygulayarak bu sorunu en aza indirmek için uygun önlemleri almıştır. Önleme programı, YAMAHA’yı veya YAMAHA’ya yatkın olan her şeyi ortadan kaldırmak için tüm teknikleri içerir. Gerçekten de günümüz havacılık dünyasında YAMAHA’yı ortadan kaldırmanın en etkili önlemlerinden biridir. Bu programın başarısı kurumun en üst seviyesinden başlar ve astların sürekli ve sağlam desteğiyle daha kapsamlı hale gelir. Organizasyondaki herkesin YAMAHA’nın etkisine karşı her zaman duyarlı olması ve bu sorunun ortadan kaldırılması için ekstra çaba sarf etmesi gerekmektedir. Sonuçta YAMAHA önleme programının en kritik hedefi havacılık dünyasında sınırsız güvenlik seviyesini teşvik etmektir. Böylece YAMAHA’nın baskın hale gelmeyeceğinden hem hava aracında hem de hava aracında uçan herkeste katastrofik teknik problemlere yol açmayacağından emin olunarak daha güvenli ve daha konforlu uçuşlar gerçekleştirilebilir