Havacılık sektöründe kuş çarpmaları, ciddi maddi ve güvenlik riskleri oluşturan önemli bir sorundur. Özellikle hava araçlarının kalkış ve inişlerinde, yani havaalanları yakınlarında gerçekleşen bu olaylar uçaklara ciddi zarar verebilir.

Kuş çarpmalarının en sık görüldüğü bölgeler genellikle hava aracının kokpit, kanat ve motor bölgeleridir. Bu bölgelerdeki hasarlar, özellikle uçak motorları için çok tehlikelidir. Bir uçak motoruna çarpan bir kuş veya kuşlar, motorun iç kısımlarına zarar verebilir. Bu durum, motor gövdesinin ve türbin bıçaklarının hasar görmesine ve hatta motorun tamamen arızalanmasına yol açabilir. Motor arızaları, uçakların güvenliği ve uçuş operasyonlarının sağlıklı bir şekilde devam etmesi için büyük bir tehdit oluşturur.

Havacılık endüstrisi, kuş çarpmalarının önlenmesi ve etkilerinin azaltılması için çeşitli önlemler almaktadır. Bunlar arasında radar sistemleriyle kuş tespiti, havaalanı çevresindeki habitat yönetimi, kuşları uzaklaştırmak için akustik yöntemler ve hava araçlarının tasarımında kuş çarpmalarına dayanıklılığı artırmak yer alır. Ayrıca, pilotların ve hava trafik kontrolörlerinin kuş hareketlerine dair bilgi sahibi olmaları ve riskli durumlarda gerekli önlemleri almaları da önemlidir.

Uçuş ekibi ve hava trafik kontrolörlerinin kuş davranışları hakkında faydalı bir farkındalık kazanmaları için amatör ornitolog olmaları gerekmez! Bu yazımda, uzmanların yıllarca süren özel çalışmalarından çıkardıkları potansiyel olarak yararlı genellemelerden bazılarını vurgulamaya çalışacağım.

Nesne Olarak Kuşlar

Kuşların büyüklüğü her zaman darbe hasarı yaratma potansiyellerinin iyi bir göstergesi değildir. Hasar potansiyelini en çok belirleyen şey vücut yoğunluğudur ve bazı türlerin yoğunluğunda oldukça büyük farklılıklar vardır. Yıllar önce kontrol iyileştirilene kadar New York JFK’yi sık sık ziyaret eden Laughing Martıları, diğer havalimanlarında sıklıkla görülen Ringa Martılarından daha yüksek bir yoğunluğa sahiptir, bu nedenle Ringa Martılarının yalnızca üçte biri büyüklüğünde olmalarına rağmen benzer hasara neden oldukları tespit edilmiştir. Sığırcıklar da martılardan daha yüksek bir yoğunluğa sahip olan ve benzer büyüklükteki ve bazı daha büyük kuş türlerinden daha fazla hasara yol açtığı tespit edilen bir diğer yaygın kuş türüdür

Kuşların Uçaklara Karşı Farkındalığı ve Tepkileri

Çok daha küçük boyutlarına rağmen, çoğu kuşun görme ve işitme duyuları, işitme duyularının yüksek frekans kesiminin daha düşük olması dışında, genel olarak insanlara benzer. İnsanlarla karşılaştırılabilir ayrımcılık ve görüş mesafesi, benzer baş/vücut ağırlığı oranlarına sahipken, gözlerinin insanlarda %1 olan baş ağırlığının yaklaşık %15’i olmasıyla elde edilir. Bir kuşun koku alma duyusu daha az gelişmiştir, bu da belki de bazı besin kaynaklarıyla ilişkili olan tatsız kokularla ilişkilendirilebilir.

Bunun etkisi, kuşların uçakların farkında olmasıdır. Bununla birlikte, uçaklar yırtıcı olmadığından, kuşlar, bir tehlike olarak daha önceki deneyimleri (doğrudan gözlem) böyle bir tepkiye neden olmadıkça, yakınlıklarında otomatik olarak dikkatli olmazlar. Buna ek olarak, böyle bir deneyim olmaksızın uçaklarla düzenli olarak karşılaşan kuşlar, onlara alışır ve normalde olabileceklerinden daha az dikkatli olurlar. Gerçek çarpışmalarda yer alması en muhtemel kuşlar, bir havalimanının yakınında üreme kolonilerinin bulunduğu genç kuşlardır.

Kuşların son dakika kaçınma manevralarını gerçekleştirmelerinin en önemli özelliğinin öngörülemez olmaları olduğu gösterilmiştir. Düz uçuşta uçaklardan kaçınmak çok az zorluk çıkarıyor gibi görünse de, kuşlarla karşılaşma olasılığının en yüksek olduğu alçak irtifalarda uçaklar genellikle tırmanmakta veya alçalmaktadır. İşte bu noktada öngörülemezlik devreye girer. Gözlemsel kanıtlar, bazı türlerde diğerlerine göre daha belirgin olan, bir uçağın üzerine tırmanmak yerine altına dalma veya serbest düşüş yapma eğiliminin, buna karşılık gelen bir kaçınma-tırmanma tepkisini destekleyecek kadar güvenilir olmadığını göstermektedir. Böyle bir tepki yine de bir çarpmaya yol açabilir, bu sırada uçak ya tırmanma hızını artırmış ya da alçalmadan tırmanmaya geçiş aşamasında olacaktır ve uçak performans marjları, çarpmalardan kaynaklanan önemli sonuçların daha büyük bir riskle azalacaktır. Öngörülemeyen hava aracı kaçınmasının altında yatan açıklamanın bir kısmı,  kuşların hava araçlarını her zaman hareket halindeymiş gibi algılayamamalarıdır. İstisnai olarak, bazı şahin ve kartalların karşılaştıkları bir uçağa ‘saldırdıkları’ görülmüştür.

Kuş Uçuş Alışkanlıkları

‘Bir yere giden’ küçük kuşlar yaklaşık 20 kts hızla uçma eğilimindeyken, kazlar gibi daha büyük kuşlar 40 kts hıza kadar ulaşabilir. Çoğu kuş için günlük uçuş yükseklikleri yer seviyesinden (agl) 30 feet ila 300 feet arasındadır. Bu aralığın dışında, uzun mesafeli göç uçuşları dışında nadiren 1000 feet agl’yi aşarlar. Bunlar genellikle araziye bağlı olarak 5000 - 7000 feet yükseklikte gerçekleşir, ancak bazen 20000 feet’in üzerinde tespit edilmiştir.

Kuşlar Ne Zaman ve Neden Havaalanlarına Yakın Uçar?

Esasen, günlük kuş uçuşu yiyecekle ilgilidir. Çoğu için bu, yerden ve yapraklardan ya da uçarken böcekler ve diğer omurgasızlar anlamına gelir. Bitki örtüsü bir sonraki en popüler besin kaynağıdır. Diğer türler ise küçük memeliler ve amfibilerle ya da balık, leş veya çöplüklerle beslenir.

Nispeten az sayıda tür gece beslenmesine adapte olduğu için kuşlar çoğunlukla gündüz uçar. Genellikle kaydedilen kuş çarpmalarının yaklaşık %90’ının gün ışığında meydana geldiği tahmin edilmektedir, ancak bu aynı zamanda çoğu uçağın uçtuğu zaman olduğundan, çarpma oranları bazen geceleri daha yüksek olabilir. Beslenme ile ilgili olan rutin gündüz aktivitesi, sabahın geç saatlerine kadar en yüksek seviyededir. Sürü tehlikesi, tarımsal faaliyetlerde olduğu gibi, bazen oldukça geçici ve etkili bir şekilde öngörülemez olabilen çekici yerel beslenme alanları ile ilişkili olarak ortaya çıkabilir. Sabah olağan besin alımı sona erdiğinde, birçok türden kuş, havaalanlarının en iyi örnek olduğu geniş, açık, düz ve çoğunlukla gelişmemiş alanlarda veya çevresinde ‘aylaklık’ veya aylaklık etme eğilimindedir. Havaalanları genellikle, kuşlar için ideal içme ve yıkanma havuzları oluşturan geçici sığ su genişlikleri sağlayabilen marjinal olarak engebeli yüzeylerin ek cazibesine sahiptir. Şafak vakti ve alacakaranlıkta, bazı türler için ortak tüneklerden ve ortak tüneklere özel olarak tanımlanabilir geçiş rotaları olabilir.

‘Kötü’ hava koşulları kuşların beslenme faaliyetlerini ve bununla bağlantılı transit ‘trafiği’ azaltma eğilimindedir. Kuşların çoğunluğu (en önemli uçak çarpma tehlikesini temsil eden türlerin hepsi olmasa da) böceklerle beslenir. Bu da şiddetli yağmurun etkisinin özellikle belirgin olduğu anlamına gelir, çünkü birçok böcek türü yeşilliklere veya yüzey bitki örtüsüne ‘sığınacaktır’. Ancak, özellikle de bu yağmur sınırlı süreli sağanak şeklindeyse, sağanak sonrası genellikle böceklerin yeniden ortaya çıkmasına ve kuşların ‘beslenme çılgınlığı’ yaşamasına neden olur!

Belirli kuş toplulukları, çöplüklerde gün boyu beslenmeyle ve kuşların yerel konveksiyon alanlarını kullanarak az enerji harcayarak ya ‘aylaklık’ etmek ya da şahin ve akbabalar söz konusu olduğunda yiyecek aramak için süzülmeleriyle de ilişkilendirilebilir. Büyük havalimanları, çevrelerindeki yerel ortama kıyasla önemli birer ‘ısı adası’ olabileceğinden, kümülüs tipi bulut oluşumunun sağladığı görsel kanıt başlangıçta belirgin olmasa bile yerel bir konvektif etkiye çok elverişlidirler. Göç - çoğunlukla ilkbaharda Ekvator’dan uzağa ve sonbaharda Ekvator’a doğru - başka bir konudur ve bu hareketin çoğu gündüz olduğu kadar gece de gerçekleşir. Bir grup faaliyeti olarak gerçekleşmesinin yanı sıra, genellikle genelleştirilmiş rotaları veya uçuş yollarını içerir. Zamanlama ve ayrıntılı rota açısından göçün gerçekleşmesi hava koşullarına bağlıdır; çünkü aşırı hava koşullarında (anormal soğuklar, yağmur, şiddetli rüzgar türbülansı veya yoğun sis) göç hareketi ne kuşların enerji bütçeleri ne de kuşların navigasyonu için elverişli değildir. Göç irtifalarında önemli kuyruk rüzgarı bileşenlerinin oluşması, rotadaki kuşların sayısını çok önemli ölçüde etkileyebilir. Son olarak, göç dönemleri, kuşların optimum bir geçiş fırsatını bekleyebilecekleri ve genellikle bunu önemli yerel termallerden yararlanarak yapabilecekleri dağ sıraları ve kıyı şeritleri üzerinde büyük kuş topluluklarıyla da ilişkilendirilebilir. State Aeronautical Information Publications (AIP’ler) genellikle bilinen düzenli göç rotaları, ‘bekleme alanları’ ve göçün zamanlaması hakkında bilgiler içerir.

Kuş Türlerinin Özellikleri

Kuş çarpması nedeniyle daha büyük bir hava aracının kontrolünün kaybedilebileceği ciddi tehlikeler, karşılaşılan kuşların büyük ve/veya yüksek yoğunlukta olması ve sürü oluşturma eğiliminde olması durumunda ortaya çıkabilir. Kazlar ve kuğular bu özelliklere sahip başlıca tür gruplarıdır.  

Kuşların ne büyük ne de yüksek vücut yoğunluğuna sahip olduğu ve sürü oluşturmadığı durumlarda nakliye uçakları için tehlike genellikle hafiftir. Önemli türler arasında martılar en genelci besleyicilerdir ve genellikle binlerce kişilik koloniler halinde yaşarlar. Değişime karşı son derece uyumludurlar. Bir grup olarak, kıyı havaalanlarının genellikle iç kesimlerdeki havaalanlarından çok daha yüksek vuruş oranlarına sahip olmasının ana nedenlerinden biridir. Ağırlıkları 0,7 ila 2,25 kg arasında değiştiğinden, birçok havalimanının zarar verici çarpma oranlarında belirgin bir şekilde öne çıkarlar. Hem kumrular hem de güvercinler birçok kentsel havalimanının çevresinde giderek daha fazla bulunmakta ve 0,4 kg’a varan ağırlıklarıyla tekil çarpmalarda bile küçük uçaklara ve motorlara zarar verebilmektedir. Su kuşlarının (kazlar, kuğular ve ördekler dahil) ağırlıkları 2,25 kg ile 9,5 kg arasında değişmektedir ve ağırlıklarıyla birleşerek uçaklar için en güçlü çoklu çarpma tehlikelerinden birini oluşturan sürü davranışına meyillidirler. Özellikle kazlar sıklıkla uçak motorlarında büyük hasara neden olur. Bazılarının ağırlığı 5 kg’ı aşabilen yırtıcı kuşlar (akbabalar, şahinler, kartallar ve doğanlar dahil) da tek başlarına bile büyük çarpma hasarlarına neden olabilirler. Göç eden su kuşları hariç diğer türlerin çoğundan daha yüksek irtifalarda da karşılaşılabilirler.

Havaalanları Çevresinde Kuşların Azaltılması İçin Ne Yapılır?

Havaalanı yetkilileri, havaalanı arazisinin mümkün olduğunca kuşlardan arınmış olmasını sağlamaktan sorumludur. Sirenlerden çevre düzenlemesine, havalimanları pistlere dikenli bariyerler eklenmesine ve atıkların uzaklaştırılmasına kadar, kuşları uçaklardan uzak tutmak için pek çok yöntem vardır.

1. Habitat Yönetimi ve Deterrents: Havaalanı çevresindeki kuşların barınma alanlarının yönetimi büyük önem taşır. Bu alanlarda kuşların konaklamasını engelleyecek veya azaltacak yöntemler uygulanabilir. Örneğin, havaalanı yakınındaki su birikintileri, çöp depolama alanları gibi çekici noktalar kontrol altında tutulmalıdır. Ayrıca, kuşları uzaklaştırmak için akustik (ses tabanlı), optik (ışık tabanlı) veya fiziksel deterrentler kullanılabilir.

2. Radar ve Sensör Sistemleri: Kuş hareketlerini izlemek ve havaalanı operasyonlarına müdahale etmek için radar ve diğer sensör sistemleri kullanılabilir. Bu sistemler, hava trafik kontrolörlerine ve operasyon yöneticilerine kuş sürüleri hakkında bilgi sağlayarak önlemler almalarını sağlar.

3. Kuşları Uzaklaştırıcı Teknolojiler: Havaalanı çevresinde kuşları uzaklaştırmak için çeşitli teknolojiler kullanılabilir. Örneğin, lazer ışıklarıyla kuşları rahatsız eden veya uzaklaştıran sistemler, akustik cihazlarla ses dalgaları göndermek veya hareket algılayıcı cihazlarla kuşları tespit edip uzaklaştırmak gibi yöntemler etkili olabilir.

4. Eğitim ve Farkındalık: Havaalanı çalışanları, pilotlar ve hava trafik kontrolörleri kuş çarpmalarının risklerini anlamalı ve bu konuda eğitim almalıdır. Kuş hareketleri hakkında güncel bilgi sahibi olmak ve riskli durumlarda doğru önlemleri almak önemlidir.

5. Havaalanı Tasarımı ve İşletme Politikaları: Havaalanı tasarımında, kuş çarpmalarını azaltacak önlemler göz önünde bulundurulmalıdır. Örneğin, pistlerin ve hava araçlarının hareket ettiği diğer bölgelerin kuşlara karşı dayanıklı olması, çarpma riskini azaltabilir. Ayrıca, çöp toplama ve depolama yöntemleri gibi işletme politikaları da kuş çarpmalarını etkileyebilir.

Bu yöntemlerin bir araya getirilmesi ve sürekli olarak güncellenmesi, havaalanları çevresinde kuş çarpmalarını azaltmak ve havacılık güvenliğini artırmak için önemlidir. Her havaalanı özel koşullara ve çevresel faktörlere sahip olduğundan, yerel koşullara uygun çözümler geliştirilmesi gereklidir.

Uçaklar kuş çarpmasına karşı ne kadar dayanıklıdır?

Uçaklar, kuş çarpmasına karşı oldukça güvenli tasarlanmışlardır ancak bu tür olaylar yine de ciddi riskler içerir. Uçakların kuş çarpmasına karşı güvenlik düzeyini anlamak için şu noktalar önemlidir:

Tasarım ve Dayanıklılık: Modern uçakların tasarımı, özellikle motorlar, kokpit camları ve kanatlar gibi kritik bölgelerde kuş çarpmalarına dayanıklılığı artıracak şekilde yapılmıştır. Örneğin, motorlar genellikle kuş çarpmalarına karşı dayanıklı özelliklere sahiptir. Ayrıca, uçak camları da kuş çarpmalarına dayanıklı camlarla donatılmıştır.

Testler ve Sertifikasyonlar: Uçak motorları ve diğer kritik parçalar, kuş çarpması gibi senaryolarda nasıl davranacaklarını göstermek için sıkı testlere tabi tutulur. Bu testler, motorların ve yapısal bileşenlerin kuş çarpması sonrası dayanıklılığını ve işlevselliğini değerlendirir. Uçakların sertifikasyon süreçleri de bu tür riskleri kapsar.

Operasyonel İzleme ve Önlemler: Hava trafik kontrolörleri, pilotlar ve havaalanı personeli kuş sürüleri tespit ettiğinde veya kuş çarpma riski olduğunda operasyonel önlemler alırlar. Bu önlemler, gerekirse kalkış ve iniş sürelerini değiştirmek, rotayı ayarlamak veya diğer güvenlik prosedürlerini uygulamak şeklinde olabilir.

İstatistikler ve Güvenlik Verileri: Havacılık endüstrisi, kuş çarpması olaylarını izler, inceler ve istatistikler tutar. Bu veriler, uçakların kuş çarpmasına ne sıklıkta maruz kaldığını ve olası sonuçlarını anlamamıza yardımcı olur. İncelenen veriler, güvenlik önlemlerinin ve tasarım iyileştirmelerinin etkinliğini değerlendirmede önemlidir.

Kuş çarpması, havacılık endüstrisi için ciddi bir risk olmasına rağmen, yukarıdaki faktörler ve süreçler sayesinde bu riskler yönetilebilir seviyelere indirgenmeye çalışılır. Ancak her olayda, kuşun türü, uçağın hızı, çarpma noktası gibi faktörler sonucu etkileyebilir. Bu nedenle, sürekli olarak güvenlik önlemleri ve teknolojik gelişmelerle bu risklerin azaltılması için çaba gösterilmektedir. Emniyetli uçuşlar dilerim.