Modern uçaklar stall’a yol açan tehlikeli durumlardan kaçınmaya yardımcı olacak kadar gelişmiş olsa da, stall durumu için çok dikkatli olunması gereklidir. Doğru koşullar altında bir uçağın havalanma kabiliyetini kaybetme tehlikesi her zaman mevcuttur ve ne yazık ki geçmişte bu nedenle kazalar yaşanmış ve hayatlar kaybedilmiştir. Bugünkü yazımda bir uçağın kaldırma kuvvetini kaybetmesinin arkasındaki nedenleri inceleyeceğiz 

Stall Nedir?

Bir uçağın kanatları, havanın üstte alttakinden daha hızlı hareket edeceği şekilde şekillendirilmiştir. Hareket eden havanın hızı arttıkça basıncı azalır. Bu nedenle, kanatların üst kısmındaki hava basıncı alt kısmındaki basınçtan daha düşüktür. Uçağın havalanabilmesi için kanatlara kaldırma kuvveti sağlayan da bu basınç farkıdır.

Peki, stall sırasında ne olur ve nasıl gerçekleşir? Basitçe ifade etmek gerekirse, stall, bir uçağın yaşadığı kaldırma kuvvetinin azalmasıdır. Kanadın hücum açısı çok fazla arttığında meydana gelir. Bu, kritik hücum açısı olarak bilinir ve tipik olarak 15 derece civarındadır.

Normal uçuşta, şekilli kanatların üzerindeki hava akışı kaldırma kuvveti oluşturur. Kanatçık şekli hava akış yönünü değiştirir ve havanın aşağı doğru sapması kanatçık üzerinde yukarı doğru bir kuvvet (kaldırma) uygulanmasına neden olur.

Hücum açısının artırılması, havanın artık kanadın üst yüzeyi üzerinde temiz bir şekilde akmadığı akış ayrılmasına neden olur. Bu açı kritik açıya ulaşırsa, hava akışı, üretilen kaldırma kuvvetinin azalmaya başladığı noktaya kadar bozulur. Kanadın kritik açısını aşan hücum açısı bir stall'a neden olur.

Stall Sırasında Ne Olur ve Neden Tehlikelidir?

Düzeltilmemiş bir stall uçağın düşmesine neden olur. Bir pilot için ilk işaret, hava akışındaki değişiklikler nedeniyle çok daha az duyarlı hale gelen uçuş kontrollerinin yavaşlaması ve pilotların tanımak için eğitildiği olası tamponlamadır.

Erken bir stall, hücum açısını azaltmak için uçağın burnunu aşağı doğru iterek kolayca düzeltilebilir. Bu durum elbette kalkış veya iniş sırasında alçak irtifalarda çok daha ciddidir. Düzeltilmediği takdirde, kanat kaldırma kuvvetini kaybeder ve uçak düşmeye başlar.

Spin, meydana gelebilecek bir başka durumdur. Bu, uçağın stall noktasında yeterli sapmaya sahip olması durumunda meydana gelir. Bu durumda, bir kanat diğerinden önce durur ve kaldırma kuvvetindeki fark uçağın yuvarlanmasına neden olur. Bu durumdan kurtulmak pilot için çok daha zordur. Pilot eğitiminin bir parçası olarak bazen daha küçük uçaklarda eğitim verilir, ancak genel olarak bir dönüşün gerçekleşmesini önlemeye odaklanılır. Ticari uçaklar bu alanda tasarlanmamış veya test edilmemiştir.

Stall Uyarı Sistemleri

Sabit kanatlı her hava aracı düşebilir. Ve tüm hava taşıtlarında tehlikeleri önlemek ya da pilotları tehlikelere karşı uyarmak için uyarı sistemleri bulunur. Daha küçük, hafif bir hava taşıtında en yaygın yöntem, kanat kritik hücum açısına yaklaştığında bir uyarıyı etkinleştirmek üzere tasarlanmış, ön kanat kenarındaki basit bir kanatçığı içerir.

Modern fly-by-wire uçakları pilotları yaklaşan bir stall konusunda uyarmak için çeşitli sistemler içerir. Bu sistemler arasında hızın izlenmesi ve hücum açısını ölçen sensörler yer alır. Uyarılar alarmla verilebildiği gibi, manuel kontrollere benzer uyarılar vermek üzere tasarlanmış mekanik 'Stick Shakers' ile de verilebilir.

Boeing 737 MAX uçaklarının 2018 ve 2019'daki iki trajik kazasına ve uçağın bir buçuk yıldan fazla bir süre yere indirilmesine yol açan şey arızalı sensörlerdi. Boeing, Manevra Karakteristikleri Artırma Sistemi (MCAS) adı verilen ve uçağın burnunun yukarı kalkma eğilimine karşı koymak üzere tasarlanmış bir yazılım geliştirdi. Bu sensörlerden birinden gelen hatalı girdinin, her iki trajik MAX kazasında da uçağın burnunun aşağıya doğru zorlanmasına yol açtığı düşünülmektedir.

Stall Sebebi ile İlgili Kazalar

Eğitim ve uyarı sistemlerine rağmen, stall hala meydana gelmektedir. Kalkış ve iniş sırasında düşük hızda ve düşük irtifada felaketlere yol açabilir ve ne yazık ki bir dizi kazaya neden olmuştur. En dikkate değer olan kazalardan bazıları şunlardır:

British European Airways Uçuş 548, Haziran 1972: Bu kaza, Birleşik Krallık'ta meydana gelen en ölümcül kazalardan biridir. Bir Trident uçağı Heathrow'dan kalktıktan kısa bir süre sonra kaptan pilotun tırmanışta yeterli hava hızını koruyamaması nedeniyle durmuş ve yere çakılmıştır.

Air France Uçuş 447, Haziran 2003: Rio de Janeiro'dan Paris'e uçan bir Airbus A330 yüksek irtifada durdu (hava hızı ölçüm sorunları nedeniyle otopilot sistemi devre dışı bırakıldıktan sonra). Pilotlar kurtarmayı başaramadı ve uçak okyanusa düştü.

Tüm kaptanlarımıza ve uçağın tüm sistemlerinde çalışan meslektaşlarıma emniyetli çalışmalar ve uçuşlar dilerim.